حفص بن غیاث نخعیکوفیحفص بن غیاث نخعی کوفی، محدّث و قاضی اهل سنّت و از شاگردان امام صادق علیه‌السلام است. ۱ - تولدکنیهاش ابوعمر بود و در سال ۱۱۷، در دوره خلافت هشام بن عبدالملک (حکومت: ۱۰۵ـ۱۲۵)، زاده شد. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۳ـ۸۴.
[۲]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۹۷.
در منابع، به محل تولد او اشاره نشده است.۲ - مشایخ حدیثمشایخ حدیثی او بسیار بوده‌اند که مهم‌ترین آنان عبارت‌اند از: جد او طلق بن معاویه، عبیداللّه بن عمر، هشام بن عُروه، سفیان ثوری، ابن‌جُرَیج و امام جعفرصادق علیه‌السلام [۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۶۸.
[۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۵۶ـ۵۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲
. [۵]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۸، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
حفص بن غیاث در میان شاگردان اَعْمَش (متوفی ۱۴۸) از همه موثق‌تر معرفی شده است. [۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۰.
شیخ‌طوسی او را در شمار راویان امام باقر ، امام صادق و امام کاظم علیهم‌السلام آورده است. اما چون حفص در سال ۱۱۷ به دنیا آمده و سال وفات امام باقر علیه‌السلام میان سالهای ۱۱۴ تا ۱۱۸ گزارش شده است، [۱۰]
ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت)، ج۵، ص۳۲۴.
نمی‌توان حفص را از اصحاب آن حضرت دانست.۳ - راویان حدیثراویان حفص نیز بسیار بوده‌اند، از جمله پسرش عمر، احمد بن حنبل ، اسحاق بن راهویه، علی بن مدینی، ابونُعَیم فضل بن دُکَین، عبداللّه بن محمد بن ابی‌شیبه و عثمان بن محمد بن ابی‌شیبه. [۱۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۶۸.
[۱۲]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۵۸ـ۵۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
گفته‌اند که حفص بن غیاث در روایت و نقل احادیث ، عموماً بر حافظه خویش تکیه داشته است.راویان حفص سه تا چهار هزار حدیث را، که او از حفظ برایشان روایت کرده بود، به نقل از وی کتابت کرده‌اند. [۱۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۷۶.
[۱۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۹، ص۲۵، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
حفص بن غیاث مجموعه‌ای از احادیث گردآورده که در منابع از وثاقت آن سخن رفته است. [۱۶]
محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
[۱۷]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
همچنین وی در دفتری، حدود ۱۷۰ روایت از امام صادق علیه‌السلام گردآورده است.۴ - ثقه بودنرجالشناسان امامی، با استناد به کلام شیخ‌طوسی [۱۸]
محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۳۸۰، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
که گفته است اصحاب ما به اخبار حفص بن غیاث عمل کرده‌اند، او را موثق شمرده‌اند. [۱۹]
حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصةالاقوال فی معرفةالرجال، ج۱، ص۳۳، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
برخی رجال‌شناسان اهل سنّت او را ثقه و حدیث‌شناس دانسته و برخی در این زمینه او را رد کرده‌اند، [۲۲]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۰ـ۶۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲۳]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۸، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ولی به نظر می‌رسد همان‌گونه که ابوزرعه (متوفی ۲۶۴) و یعقوب بن شیبه (متوفی ۲۶۲) تصریح کرده‌اند، باید میان منقولات او در کتاب حدیثی موثقش و احادیث بسیاری که از حافظه نقل کرده است، تفاوت قائل شد [۲۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۸۱.
[۲۵]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۰ـ۶۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۹، ص۲۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸
، به‌ویژه آن‌که برخی نوشته‌اند وی در اواخر عمر دچار فراموشی شد [۲۷]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۹، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
یا پس از رسیدن به منصب قضا ، حافظه‌اش ضعیف گردید. [۲۸]
ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۸۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۲۹]
سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، ج۱، ص۵۱۳، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
ظاهراً همه مواردِ قدح و جرح او، به همین سبب بوده است.۵ - منصب قضاوتحفص بن غیاث از سوی هارون‌الرشید (حکومت: ۱۷۰ـ۱۹۳)، خلیفه عباسی، در شرق بغداد و پس از آن در کوفه به منصب قضا گماشته شد که بنابر گزارشی، مدت آن در بغداد دو سال و در کوفه سیزده سال بود. [۳۰]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۵۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۱]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۲]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۸، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
برخلاف مقام حدیثیِ او، رجال‌شناسان منزلت وی را در فن قضا بسیار ستوده‌اند تا آن‌جا که به نظر برخی، منصب قضا با حفص بن غیاث پایان پذیرفته است [۳۳]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۹، ص۲۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۳۵]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۹، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴
. با این حال، خود وی از اشتغال در این منصب چندان خشنود نبود و در پاسخ به پرسشی، گفته بود که قضا منصبی بسیار مشکل و پرزحمت است [۳۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۶۹ـ ۷۰.
[۳۷]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲
.۶ - بخشنده ترین مردمبه نوشته ذهبی، [۳۸]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، ج۱، ص۲۹۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
وی از بخشنده‌ترین مردم بود و شرط کرده بود که‌هرکس می‌خواهد حدیثی از او فراگیرد، باید از غذای او بخورد [۳۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۷۵.
[۴۰]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲
.او در عین داشتن منصب قضا، با تنگدستی می‌زیست، چنان‌که پس از مرگش، نهصد درهم بدهکار بود. [۴۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۹، ص۷۳.
[۴۲]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۴۳]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، ج۹، ص۲۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
حفص بن غیاث در آخر عمر ، زمین‌گیر و خانه‌نشین شد و پس از مدتی درگذشت. فرمانروای کوفه، فضل بن عباس، بر جنازه او نماز گزارد. [۴۴]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۷ - وفاتسال وفات او را بین ۱۹۴ تا ۱۹۶ دانسته‌اند، [۴۵]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۱، ص۲۹۰.
[۴۶]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۷، ص۶۴، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۴۷]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، ج۲، ص۳۵۹، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ولی مزّی و ابن‌حجر عسقلانی سال ۱۹۴ را صحیح‌تر شمرده‌اند.۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۲) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب‌التهذیب، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت). (۵) سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۶) مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸. (۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۸) خویی، معجم رجال الحدیث. (۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت. (۱۱) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۲) محمد بن احمد ذهبی، عدةالاصول، و بذیله الحاشیة الخلیلیة لخلیل بن غازی قزوینی، چاپ محمدمهدی نجف، (قم) ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۳) محمد بن احمد ذهبی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصةالاقوال فی معرفةالرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۱۵) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص بن غیاث نخعی‌کوفی»، شماره۶۳۱۲. |